Palenie papierosów i beta-karoten — suplement, który może pogorszyć sytuację

Tak — u palaczy suplementacja beta‑karotenem zwiększa ryzyko raka płuc; największe badania wykazały wzrosty ryzyka od 18% do 28% i wzrost ogólnej śmiertelności o 17% w jednym z badań.

Co to jest beta‑karoten?

Beta‑karoten to barwnik roślinny z grupy karotenoidów. Beta‑karoten jest prowitaminy A, którą organizm konwertuje do retinolu w zależności od zapotrzebowania. Naturalne źródła to warzywa i owoce, na przykład marchew, dynia, jarmuż, szpinak i morele. W żywności beta‑karoten występuje w matrixie roślinnym razem z innymi antyoksydantami i fitoskładnikami, co wpływa na jego biodostępność i działanie biologiczne.

Jakie dowody pochodzą z badań klinicznych?

Badania interwencyjne i metaanalizy dostarczyły spójnych dowodów, że suplementacja beta‑karotenem w formie tabletek u palaczy może zwiększać ryzyko raka płuc i w niektórych przypadkach zwiększać śmiertelność. Najważniejsze wyniki to:

w badaniu ATBC (Finlandia, 1985–1993, ~29 000 palaczy) suplementacja beta‑karotenem była związana ze wzrostem ryzyka raka płuc o około 18%,
w badaniu CARET (USA, 1985–1996, ~18 000 palaczy i osób narażonych na azbest) suplementacja wiązała się ze wzrostem raka płuc o około 28% oraz ze wzrostem całkowitej śmiertelności o około 17%,
w metaanalizie obejmującej około 110 000 uczestników wysoka dawka beta‑karotenu u palaczy zwiększała ryzyko raka płuc o około 24% (w analizach sumarycznych szacuje się wzrost ryzyka rzędu ~23%).

Dlaczego wyniki te zaskoczyły badaczy?

W latach 70. i 80. sądzono, że antyoksydanty takie jak beta‑karoten mogą chronić przed rakiem, zwłaszcza u osób narażonych na duży stres oksydacyjny (np. palących). Dlatego przeprowadzono duże, randomizowane badania interwencyjne. Okazało się jednak, że w populacjach palaczy efekt był przeciwny do oczekiwanego — suplementacja zwiększała zachorowalność i w jednym badaniu śmiertelność.

Mechanizmy biologiczne — jak suplement może szkodzić?

Badania laboratoryjne, modele komórkowe i analizy biochemiczne sugerują kilka mechanizmów, które wyjaśniają obserwowane wyniki:

w warunkach silnego stresu oksydacyjnego, takim jak ekspozycja na dym tytoniowy, beta‑karoten może pełnić rolę prooksydantu i nasilać powstawanie wolnych rodników,
utlenione pochodne beta‑karotenu mogą uszkadzać DNA i promować procesy prokancerogenne,
brak synergii z naturalnymi składnikami żywności (np. flawonoidami) sprawia, że izolowany suplement działa inaczej niż beta‑karoten w matrixie roślinnym.

Badania in vitro wykazały powstawanie reaktywnych produktów utleniania beta‑karotenu w obecności rodników, a modele komórkowe pokazały wzrost oznak uszkodzeń DNA po ekspozycji na takie pochodne. Te eksperymentalne obserwacje wpasowują się w kliniczne wyniki badań ATBC i CARET.

Różnica: suplement vs. beta‑karoten z żywności

Epidemiologia konsekwentnie pokazuje, że dieta bogata w warzywa i owoce koreluje z niższym ryzykiem wielu nowotworów, w tym raka płuc. W niektórych badaniach populacyjnych spożycie beta‑karotenu z diety wiązało się z redukcją ryzyka raka płuc nawet do około 30%. Różnice wyjaśnia:

w żywności beta‑karoten występuje w naturalnym matrixie z innymi antyoksydantami, które działają synergistycznie,
biodostępność z diety jest zwykle niższa i rozłożona w czasie, co zmniejsza ryzyko prooksydacyjnych efektów związanych z dużymi jednorazowymi dawkami,
organizm reguluje konwersję beta‑karotenu do witaminy A, co ogranicza ryzyko toksycznej hiperwitaminozy przy typowym spożyciu dietetycznym.

Ile beta‑karotenu stosowano w badaniach?

W badaniach interwencyjnych, które wykazały szkodliwe efekty, dawki suplementacyjne wynosiły rzędu:

około 20 mg/dobę beta‑karotenu (przykładowo w ATBC i CARET),
dawki powyżej 20–30 mg/dobę wiązały się z obserwowanymi efektami niekorzystnymi u palaczy,
spożycie z diety zazwyczaj wynosi kilka mg/dobę; 100 g surowej marchewki dostarcza w przybliżeniu 8–10 mg beta‑karotenu, ale biodostępność rośnie po obróbce i w obecności tłuszczu w posiłku.

Jakie inne efekty uboczne zaobserwowano?

Poza wpływem na ryzyko raka płuc i śmiertelność, odnotowano:

karotenodermię przy długotrwałych dawkach >30 mg/dobę (pomarańczowe zabarwienie skóry, efekt odwracalny po odstawieniu),
łagodne dolegliwości żołądkowo‑jelitowe przy długotrwałym przyjmowaniu dużych dawek,
wyniki metaanaliz sugerujące, że wysokie dawki beta‑karotenu mogą zwiększać także ryzyko innych nowotworów (np. ryzyko raka pęcherza w jednej analizie wzrosło o około 52%).

Jakie liczby epidemiologiczne warto znać?

Prezentowane dane pozwalają ocenić skalę problemu i kontekst:

metaanaliza 4 badań: ~110 000 uczestników; wzrost ryzyka raka płuc o ≈24% przy suplementacji beta‑karotenem u palaczy,
ATBC: ~29 000 palaczy; wzrost raka płuc o 18%,
CARET: ~18 000 uczestników (palacze i osoby narażone na azbest); wzrost raka płuc o 28% i wzrost całkowitej śmiertelności o 17%.

Co to oznacza dla palaczy w praktyce?

Dla osób palących lub narażonych na duże ilości wolnych rodników z otoczenia główne wnioski są praktyczne i jednoznaczne:

palacz nie powinien przyjmować suplementów beta‑karotenu w tabletkach ani kapsułkach w dawkach stosowanych w badaniach interwencyjnych,
jeśli zależy mu na zdrowiu oczu i skóry, lepiej zwiększyć spożycie warzyw i owoców bogatych w beta‑karoten niż sięgać po izolowany preparat,
przed sięgnięciem po multiwitaminę „na odporność” warto sprawdzić skład i unikać preparatów z wysokimi dawkami beta‑karotenu, zwłaszcza jeśli jest się palaczem.

Wskazówki dla badaczy i klinicystów

Kiedy projektuje się badania lub interpretuje wyniki, ważne jest, by uwzględnić status palenia i formę źródła beta‑karotenu:

sprawdzaj skład suplementów i raportuj dawki beta‑karotenu w analizach,
uwzględniaj status palenia jako czynnik modyfikujący efekt oraz rozdzielaj analizy dla suplementów i źródeł dietetycznych,
rozważ pomiar biomarkerów stresu oksydacyjnego i utlenionych pochodnych beta‑karotenu, aby lepiej powiązać mechanizmy z obserwowanymi efektami klinicznymi.

Otwarte pytania naukowe

Pomimo mocnych dowodów na szkodliwość suplementów u palaczy pozostało wiele obszarów do wyjaśnienia:

jaka jest precyzyjna dawka, przy której beta‑karoten przechodzi w działanie prooksydacyjne w kontekście różnej ekspozycji na dym tytoniowy,
jak inne karotenoidy i antyoksydanty modyfikują efekt beta‑karotenu u palaczy,
jakie genetyczne i metaboliczne czynniki gospodarza wpływają na konwersję beta‑karotenu i podatność na jego utlenione pochodne.

Praktyczne „life‑hacki” wynikające z dostępnych danych

Dane z badań przekładają się na proste, konkretne rekomendacje:

jeśli palisz, zrezygnuj z suplementów beta‑karotenu w tabletkach i zamiast tego zwiększ spożycie marchwi, dyni, jarmużu i innych warzyw,
zanim kupisz preparat „na odporność”, sprawdź etykietę i unikaj wysokich dawek beta‑karotenu,
dla większości ludzi bez dużej ekspozycji na dym tytoniowy najlepszym źródłem prowitaminy A jest urozmaicona, roślinna dieta, a nie suplementy.

Główne przesłanie z badań klinicznych

U palaczy suplementacja beta‑karotenem w wysokich dawkach wiąże się z podwyższonym ryzykiem raka płuc i zwiększeniem śmiertelności w badaniach klinicznych; tymczasem beta‑karoten dostarczany z diety powiązany jest z niższym ryzykiem nowotworów i jest bezpieczniejszym źródłem prowitaminy A.